GAZİANTEP ÇEPNİ AĞZININ TÜRKİYE TÜRKÇESİ ANA AĞIZ GRUPLARINI 

BELİRLEYEN ÖZELLİKLER BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

 The Evaluation of Gaziantep Cepni Dialect in Terms of the Properties That Determine

Turkey Turkish Main Dialects Group

Zeynep SİMSEK UMAÇ

Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü – Araştırma Görevlisi

 

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies,

Cilt: X, Sayı 1 , Sayfa: 185-206, İZMİR 2010.

ÖZET

Bu çalışma, Leylâ Karahan tarafından ortaya konan Anadolu Ağızlarının sınıflandırılmasındaki ölçütlerin, Gaziantep Çepni Ağzına uygulama denemesidir. Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Çepni Boyu ve Anadolu’da bugünkü yerleşim alanları ile ilgili kısaca bilgi verilmiştir. İkinci bölümde Gaziantep Çepni Ağzı, Karahan’ın

çalışmasında belirttiği “Ana Ağız Gruplarını Belirleyen Özellikler” bakımından değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmede Doğu Grubu, Batı Grubu ve Kuzeydoğu Grubu ağızları ele alınmış, ayırt edici özellikleri ortaya konmuştur. Gaziantep Çepni Ağzı da bu ayırt edici özellikler yönünden incelenmiştir. Çalışmanın sonuç kısmında elde edilen sonuçlar tablo halinde sunulmuştur. Gaziantep Çepni Ağzına ait örnek metinler de çalışmanın sonunda yer almaktadır.

  

Anahtar Kelimeler: Çepni, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Gaziantep.

 

ABSTRACT

 

This study is a practise experiment of the criterion in Classification of the Anatolian Dialect which have been designated by Leylâ Karahan to the Gaziantep Cepni Dialect. This study occurs in two parts. In the first part, some information has given about Cepni clans and the centre of populations in Anatolia, today. In the second part, Gaziantep Cepni Dialelect has been evaluated according to “Properties That Has Determined Main Dialects Groups” designated by Karahan.In this examination, The East Dialects Group, The West Dialects Group, The Northeast Dialects Group have been taken up, differentiative features have been exposed. Gaziantep Cepni Dialect has been examinated according to this differantiative features. In the conclusion part of the study results has been given on a schedule. Gaziantep Cepni Dialect’s sample text also takes part at the end of the study.

 

Key Words: Cepni, Classification of Anatolian Dialects, Gaziantep.

 

Giriş

XIX. yüzyıl ortalarında başlamış olan ağız çalışmaları üzerinde, bugün için nitelik ve nicelik yönünden önemli bir yol alınmış durumdadır. Ağız çalışmalarında üzerinde durulması gereken hususlardan birisi ağızların etnik yapıyla ilişkisidir. Bu konunun önemi ilk olarak Zeynep Korkmaz tarafından belirtilmiş ve ağız çalışmalarında dialektoloji metoduyla tarihî metodun birleştirilmesinin ve etnik farkların ortaya konmasının ne denli gerekli olduğu vurgulanmıstır.1 Belli bir yöreyle sınırlandırılan ağız çalışmalarında, tespit edilebilen etnik unsurların da belirtilmesi yapılan ağız çalışmalarının kalitesini arttıran unsurlardan biri olmaktadır.

Anadolu’ya gelen Oğuzlar bir süre boy isimlerini kullanıp, bu isimlere sahip çıkmış olsalar bile; çeşitli sebeplerle meydana gelen yer değiştirmeler yasamaları, farklı halklarla karışmaları ve farklı siyasi birlikler içinde yer almaları pek çok boyun isminin unutulmasına yol açmıştır. Bu durumda boyların etnik özelliklerinin ortaya çıkarılması son derece zor bir hal almıştır. Gürer Gülsevin’in “Anadolu Ağızlarında Etnik (Boysal) Özellikler ve Çepni Ağızları Üzerine” adlı makalesinin sonuç bölümünde ortaya koyduğu gibi etnik özelliklerin belirlenmesiyle yapılacak dil çalışmalarının sonucunda; Türkiye Türkçesi ağızlarındaki farklılıkların bir kısmının dilin doğal gelişim seyrine, bir kısmının komsu ağızlarla etkileşime, bir kısmının da etnik özelliklere bağlı olduğu görülür.2 Oğuz boylarının her birinin kendine özgü bozulmamış ağız özelliklerini belirleyebilmek ise son derece zor görünmektedir.

Ağızlardaki etnik özellikleri ortaya koyabilecek bir ağız çalışması yapabilmek için, Çepni boyunun ağız özelliklerinin belirlenmesini uygun bir hareket noktası olarak gördük. Çünkü Çepni boyuna mensup kişilerin boy kimlikleri hakkında bilgi sahibi oldukları görülmüştür. Ayrıca bu kişiler çevre köyler ve bağlı bulundukları yerleşim yerlerinde de “Çepniler” veya “Çetmiler” olarak boy isimleriyle anılmaktadırlar. Biz de bu noktadan hareketle, Gürer Gülsevin danışmanlığında Çepni Ağzı (İnceleme-Metinler-Sözlük) adlı doktora tez çalışmamıza 2007 yılında başladık.

Çalışmamıza kaynaklık eden malzeme Göçmez, Kuzuyatağı, Sarılar, Hasanoğlu ve Köseler köylerinden derlemiş olduğumuz dil malzemesidir. Bu köylerden derlenen malzeme üzerinde inceleme yapılmış, ses ve sekil özellikleri bu malzemenin tamamı üzerinde belirlenmiştir. Ancak çalışmanın sonunda bu malzemenin tamamına yer verilmemiştir. Metinlerin tamamı doktora tezimizde yer alacaktır. Çalışmanın sonunda her bir köye ait örnek metinler verilmiştir.

Bu çalışmada Gaziantep Çepni Ağzı özellikleri, Leylâ Karahan’ın Anadolu Ağızlarının

Sınıflandırılması adlı eserinde yer alan Ana Ağız Gruplarını Belirleyen Tasnif Ölçütlerine göre

Değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmeye geçmeden önce incelememize konu olan Çepni boyu ve günümüzdeki yerleşim alanları ile ilgili bilgi vermeyi uygun görüyoruz.

 

1.Çepni Boyu Ve Anadolu’da Yerleşim Alanları

Çepni adına ilk olarak Dîvânu Lügâti’t-Türk’te rastlarız. Oğuz maddesinde, Oğuzlar’ın yirmi iki bölük olduğu bilgisi verildikten sonra, bu boyların hangileri olduğu ve belgeleri yani damgaları sırayla verilmiştir. Çepni boyu bu boylar arasında yirmi birinci sırada sayılmıstır.3

Çepnilerin Anadolu’da varlıklarını gösteren ilk olay Çepnilerin Trabzon Rum imparatoru Giorgi’yi 1277’de Sinop’ta yenilgiye uğratmalarıdır. Sinop’a denizden saldırmış olan Giorgi’yi Çepnilerin denizde karşılayarak püskürtmeleri; o dönemde bile teşkilatlı bir topluluk olduklarının isaretidir.4

Çepnilerin Sinop’a yerleşmiş olduklarına dair herhangi bir kanıt yoktur. Doğu’ya doğru ilerleyerek Ordu ve Giresun yörelerine gitmiş olmaları ve burada Bayram Bey idaresinde Hacıemiroğulları Beyliği’ni kurmuş olmaları muhtemeldir.5

XIV. Yüzyılda Çepniler ’in Doğu Karadeniz’deki varlığı çeşitli Bizans kaynaklarıyla da desteklenmektedir.6 XV., XVI. ve XVII. yüzyıllarda Anadolu’nun çeşitli yerlerinde yasayan yerleşik ve göçebe Çepni topluluklarının bulunduğu resmi tahrir defterlerinden anlasılmaktadır.7

Bugün Gaziantep Çepnilerinin atası olduğunu düşündüğümüz Çepni topluluğu, Halep Türkmenleri arasında bulunan üç kola ayrılmış bir Çepni oymağıdır.8 1596 tarihli kayıtlarda bu üç Çepni oymağının Halep Türkmenleri arasında “Köpeklü Avşarı” taifesi içerisinde yer aldığı bilgisi yer almaktadır.9 Bunlardan birinci kol Antep’in kuzeydoğusunda yasıyor ve Korkmazlu, Sarılu, Karalar, Köseler ve Şuayyıblu obalarına ayrılıyordu. Bu oba isimlerinden bazılarının Gaziantep’te bulunan bazı Çepni köyleriyle aynı ismi taşıması dikkat çekicidir. İkinci ve üçüncü kol ise “Bası Kızdılu Çepni” olarak adlandırılmaktaydı. Bu iki grup Batı Anadolu’ya göç etmiş Saru Han (Manisa) ve Aydın’a yerlesmislerdir.10

Çepniler hakkındaki tarihî kaynaklar ne yazık ki bugünkü Çepni yerleşim yerlerinin belirlenmesinde yeterince faydalı olamamaktadır. Osmanlı Devleti’nin son yüzyılı içinde yaşanan savaşlar, toprak kayıpları ve bunlara bağlı göçler nüfus yapılanması üzerinde önemli etkiler yapmıştır.

Yakın tarihe kadar konar-göçer olmayı tercih eden Çepni boyunun tamamı da bu dönemde yerleşik hayata geçmiştir.

Anadolu Çepni ağzını konu alan doktora tezimiz için Çepni yerleşim yerlerinin tespiti büyük önem taşımaktadır. Bu yerleşim yerlerinin belirlenmesinde ilk hareket noktamız Faruk Sümer’in Çepniler adlı çalışmasında belirttiği yer adları olmustur.11 Balıkesir Çepnilerinin yerleşim alanları konusunda Halil İbrahim Sahin’in Balıkesir Çepni Kültürü adlı yayınlanmamış yüksek lisans tezi de yol gösterici olmustur.12 Çepni nüfusun tamamını oluşturduğu köylerin ağırlıklı bir bölümü basta Balıkesir olmak üzere Ege Bölgesi’nde bulunmaktadır. Ege Bölgesi’nde bulunan Çepni nüfusun tamamı Alevi kültürünü benimsemişlerdir. Bu durum Sünni Türklerin yoğun olarak yasadığı bu bölgede kendi içlerine kapanıp kimliklerini muhafaza etmeleri sonucunu doğurmuştur.

Çepni nüfusun önemli bölümü ise Karadeniz’de bulunmaktadır. Tarihî bilgiler de Karadeniz’in bir Çepni yurdu olduğunu doğrulamaktadır. Fakat buradaki Çepnilerin Sünni İslamiyet’i benimsemiş olmaları kapalı bir toplum olmamalarına ve kimliklerini batıdaki Çepnilere oranla daha az muhafaza etmelerine neden olmuştur. Trabzon Şalpazarı ve Beşikdüzü Çepni kimliğinin en canlı biçimde yasadığı yerlerdir. Bunun dışında Ordu, Rize ve Giresun’da da azımsanmayacak oranda Çepni nüfus bulunmasına rağmen buralarda köy köy, ilçe ilçe Çepni nüfus belirlenemediğinden Karadeniz Bölgesi Çepnileri ’ne bu makalede bu kadarlık yer vermekle yetinilecektir.

Gaziantep’te altı Çepni köyü bulunmaktadır. Anadolu’da Ege Bölgesi ve Karadeniz Bölgesi’nden sonra Çepni nüfus yoğunluğunun en yüksek olduğu yer Gaziantep yani Güneydoğu Anadolu Bölgesidir. Bunlar dışında Anadolu’nun çeşitli yerlerinde Çepni kitlesinden ayrılmış ve bulunduğu yerde tek Çepni köyü olarak kalmış köylere de rastlanmaktadır. Bütün bu yerleşim yerlerini su şekilde sıralayabiliriz.

 

Balıkesir’de Bulunan Çepni Köyleri

Merkez’e Bağlı Köyler:

Kavakbaşı Köyü, Çukurhüseyin Köyü, Karamanlar Köyü, Ortamandıra Köyü, Koruköy Köyü, Dübecik Köyü, Yeşilyurt Köyü, Kabakdere Köyü, İnkaya Köyü, Kuşkaya Köyü, Deliklitaş Köyü, Aynaoğlu Köyü, Aliağa Köyü, Macarlar Köyü,

Bigadiç’e Bağlı Köyler:

Akyar Köyü, Çiftlik Köyü, Elyapan Köyü, Kozpınar Köyü, Özgören Köyü, Güvemçepni Köyü.

Sındırgı’ya Bağlı Köyler:

Kocasinan Köyü, Malkaya Köyü.

İvrindi’ye Bağlı Köy:

Soğanbükü Köyü.

Kepsut’a Bağlı Köy

Armutlı Köyü.

Balya’ya Bağlı Köyler

Değirmendere Köyü, Kocabük Köyü.

Susurluk’a Bağlı Köyler

Danavel Köyü, Gökçeören Köyü, Söğütlü Köyü.

Manyas’a Bağlı Köyler

Çal Köyü, Hekim Köyü, Kapaklı Köyü, Kalebayırı Köyü.

 

İzmir’de Bulunan Çepni Köyleri

 

Bergama’ya Bağlı Köyler

Sarıdere Köyü, Narlıca Köyü, Tepeköy Köyü, Pınarköy, Karalar Köyü, Yalnız Ev Köyü.

Kınık’a Bağlı Köyler

Çaltı Köyü, Aziziye Köyü, Büyükoba Köyü, Elmadere Köyü, Arpadere Köyü, Arpaseki Köyü,Taştepe Köyü.

Dikili’ye Bağlı Köy,

Deliktaş Köyü.

Tire’ye Bağlı Köy

Çayırlı Köyü.

 

Manisa’da Bulunan Çepni Köyleri

Saruhanlı’ya Bağlı Köyler

Dilek Kasabası (Çepni Harmandalı ve Çepni Muradiye Köyleri birleştirilerek belediyelik bir Yerleşim yeri haline getirilmiştir.), Kemiklidere Köyü.

Turgutlu’ya Bağlı Köyler

Çebnibektaş Köyü, Çepnidere Köyü, Sarıçalı Köyü.

Soma’ya Bağlı Köyler

Karaçam Köyü, Ularca Köyü.

 

Aydın’da Bulunan Çepni Köyleri

Söke’ye Bağlı Köy

Sofular Köyü (Helvacılar ve Terziler Mahalleleri bulunmaktadır.)

 

Gaziantep ’de Bulunan Çepni Köyleri

Yavuzeli’ne Bağlı Köyler

Göçmez Köyü, Kuzuyatağı Köyü, Sarılar Köyü, Yarımca Köyü.

Araban’a Bağlı Köy

Hasanoğlu Köyü.

Nizip’e Bağlı Köy

Köseler Köyü.

Diğer Çepni köylerini su şekilde sıralayabiliriz: Gümüşhane Kürtüne bağlı Taşlıca Köyü, Kastamonu Tosya’ya bağlı Çepni Köyü, Kırşehir Çiçekdağı’na bağlı Çepni Köyü, Afyon Hocalar’a bağlı Çepni Köyü, Bolu Mudurnu’ya bağlı Çepni Köyü, Bursa Mudanya’ya bağlı Çepni Köyü, Çorum Kargı’ya bağlı Çepni Köyü, Çorum İskilip’e bağlı Çetmi Köyü, Konya Taşkent’e bağlı Çetmi Köyü, Konya Akçabelen’e bağlı Çetmi Köyü, Sivas Gemerek’e bağlı Çepni Kasabası, Yozgat Sorgun’a bağlı Boğazlıyan Köyü.

Çepniler ‘in yoğun olarak ve gruplar halinde yerleştikleri yerlerde; yerleşim yerleri isimlerinde “Çepni-Çetmi” isminin oldukça az kullanıldığı, tek bir köy olarak bulunduklarında ise boylarının adını vurgulamak istercesine sık kullanıldığı dikkat çekmektedir. Bu, kalabalık kitleler içerisinde boy kimliğini koruma çabasının bir işareti olarak görülebilir.

 

2. Leylâ Karahan’ın Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması Ölçütleri ile Gaziantep

Çepnilerinin Ağız Özelliklerinin Karşılaştırılması

Anadolu ağızlarının sınıflandırılmasına yönelik çalışmalar ilk ağız çalışmalarının başladığı XIX. yüzyıl sonlarına rastlasa da, sınıflandırmada kullanılacak ölçütlerin teorik olarak belirlenmesi ilk olarak 1971’de Hazai tarafından yapılmıştır. Hazai Anadolu ağızlarını sınıflandırılırken; sesbilim, biçimsel sesbilim (morfonoloji) ve biçimbilim ölçütlerinin kullanılabileceğini belirtmistir.13

Kamile İmer ağız sınıflandırmalarında temel alınan ölçütleri karşılaştırdığı çalışmasında; Banguoğlu, Kral ve Karahan’ın ortaya koyduğu ölçütlere değinmiş ve bu ölçütlerin karşılaştırmasını yapmıstır.14

Bu çalışmalar içerisinde en çok kabul gören Leylâ Karahan’ın yapmış olduğu tasnif çalışması olmuştur. Bu tasnif ölçütleri pek çok bölge ağızının değerlendirilip sınıflandırılmasında kullanılmıştır.

Erdoğan Boz’un “Afyonkarahisar ve Yöresi Ağızları Üzerine Bir Tasnif Denemesi” adlı çalışması ise Afyon ve yöresinden derlenmiş ağız malzemesine dayanarak Afyon ve yöresinin alt ağız gruplarını belirlemeye yönelik dikkat çekici bir çalışmadır. Bu çalışmada, Karahan’ın Batı Grubu ağızlarının alt ağız gruplarını belirleyen ölçütlerinin kullanılmasına dayanan bir tasnif yöntemi kullanılmıştır. Afyon ve yöresinden derlenmiş olan ağız malzemesini alt ağız gruplarını belirleyen özellikler bakımından değerlendiren Boz, Afyonkarahisar ve yöresi ağızlarının alt ağız gruplarını ve ikinci dereceden alt gruplarını belirten bir tasnif denemesi ortaya koymustur.15

 

Biz de bu çalışmamızda; beş Çepni köyünden derlenmiş malzemeyi inceleyip, söz konusu tasnife ölçüt olan özelliklerin bulunup bulunmaması yönünden değerlendirdik. Tasnifte kullanılan bütün özellikler Gaziantep Çepni Ağzında bulunmamaktadır. Bu özelliklerin bulunmaması da bu ağzı sınıflandırmada bir sonuç ifade ettiğinden örnek bulunamayan baslıklar da korunmuştur.

Leylâ Karahan’ın Anadolu ağızlarının sınıflandırılmasında kullandığı ölçütler Ses Bilgisi, Sekil Bilgisi ve Söz Dizimi baslıkları altında sıralanmıştır.

 

2.1. Ses Bilgisi

 

2.1.1. Alınma Kelimelerdeki Uzun Ünlülerin Normal Süreli Ünlüye Dönüşmesi

 

Doğu Grubu Ağızları	Alınma kelimelerdeki uzun ünlüler sistemli olarak kısalır. 16
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Alınma kelimelerdeki uzun ünlüler sistemli olarak kısalır.17
Batı Grubu Ağızları	Genel eğilim alınma kelimelerdeki uzun ünlülerin korunması yönündedir.18
Gaziantep Çepni Ağzı	Genel eğilim alınma kelimelerdeki uzun ünlülerin korunması yönündedir. Uzun ünlülerin korunduğu alınma kelimelere su örnekleri verebiliriz: ikāmet, zāyi, hālā, evlādına, dāne. Alıntı kelimelerdeki uzun ünlülerin normal süreli ünlüye dönüştüğü bir örneğe de rastlanmıştır: āşık > aşıā ;oliysin.

 

 

2.1.2. Kalınlık - İncelik Bakımından Ünlü Benzeşmesi

 

Doğu Grubu Ağızları	Gerileyici benzeşme ayırt edici bir özelliğidir.19
Kuzeydoğu Grubu Ağızlar	Hem gerileyici hem ilerleyici kalınlık-incelik bakımından benzeşme görülmektedir. Gerileyici yönde kalınlık-incelik benzeşmesi daha yaygındır.20
Batı Grubu Ağızları	Kalınlık-incelik yönünden ilerleyici benzeşme daha belirgindir. Hatta bu benzeşme kök ünlüsüne uzanır ve yazı dilindeki bazı tek şekilli eklerin ünlü uyumuna girmesini sağlar.21
Gaziantep Çepni Ağzı	Yazı dilinde tek şekilli olan cevher fiilin öğrenilen geçmiş zamanının ve görülen geçmiş zamanının; ayrıca hal eklerinden vasıta ve aitlik ekinin, kalınlaşarak kalınlık-incelik uyumuna girmiş şekillerinin bulunmasından dolayı Gaziantep Çepni Ağzında ilerleyici ünlü Vasıta Ekinin Uyuma Girdiği Örnekler: āaralarnan, arabayla, ġaraġolla, dolmuşlan, altınnan, hayvannan, āaynanamnan, topragınan, malnan. Aitlik Ekinin Uyuma Girdiği Örnekler: sōnaḳı. Cevher Fiilin Görülen GeçmişZamanı Ekinin Uyuma Girdiği Örnekler: muhtardım, ço;udu, azlardı, az ıdı, attım ıdı. Cevher Fiilin Görülen GeçmişZamanı Ekinin Uyuma Girdiği Örnekler: var ımış, ayrıymış. Alıntı kelimelerde ise hem ilerleyici hem gerileyici yönde kalınlık incelik bakımından ünlü benzeşmesi örneklerini görmekteyiz. Gerileyici – İnce Ünlüye Dönüşme Örnekleri: teze, edres, tene, entepde. İlerleyici – İnce Ünlüye Dönüşme Örnekleri: ziyeret, meydenden, bektesin, cezeyi. Gerileyici – Kalın Ünlüye Dönüşme Örnekleri: asbabdan, afsunnar, bayaz. İlerleyici – Kalın Ünlüye Dönüşme Örnekleri: ġabarı “haberi”, āalbı,adat, sāda (sade), rahmat, çaramız, ataş.

  

2.1.3. Kök ve Ek Ünlülerinde Meydana Gelen ve Sebebi Belli Olmayan Kalınlaşmalar

Doğu Grubu Ağızları	Kök ve ek ünlülerinde sebebi belli olmayan bir kalınlaşma eğilimi Görülmemektedir.
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Kök veya ek ünlülerinde sebebi belli olmayan kalınlaşmalar görülmektedir. Bu kalınlaşmalar zaman zaman çok heceli kelimelerde kalınlık-incelik uyumunun bozulmasına da neden olmaktadır.22
Batı Grubu Ağızları	Kök ve ek ünlülerinde sebebi belli olmayan bir kalınlaşma eğilimi Görülmemektedir.
Gaziantep Çepni Ağzı	Kök ve ek ünlülerinde sebebi belli olmayan bir kalınlaşma eğilimi Görülmemektedir.

 

2.1.4. Kök ve Ek Ünlülerinde Meydana Gelen Sebebi Belli Olmayan İncelmeler

Doğu Grubu Ağızları	Kök ve ek ünlülerinde sebebi belli olmayan bir incelme eğilimi Görülmemektedir.
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Dar, geniş bütün kök ve ek ünlülerinde gerçeklesen incelmelerde, hem bu ağız bölgesinin incelme yönündeki eğilimi hem de diş ve diş eti ünsüzlerinin inceltici etkisi rol oynamıştır. Böylece kök ve ek ünlülerinde meydana gelen bu incelmeler, Kuzeydoğu Grubu ağızlarını diğer ağız bölgelerinden ayırmıstır.23
Batı Grubu Ağızları	Kök ve ek ünlülerinde sebebi belli olmayan bir incelme eğilimi görülmemektedir.
Gaziantep Çepni Ağzı	Kök ve ek ünlülerinde sebebi belli olmayan bir incelme eğilimi görülmemektedir.

 

2.1.5. Çok Heceli Kelimelerin Sonundaki “ı- u- ü” Ünlülerinin “i” Ünlüsü ile Karşılanması:

Doğu Grubu Ağızları	Çok heceli kelime gövdeleriyle bazı eklerin sonunda bulunan “ı, u, ü” sesleri “i” sesine dönüsmektedir.24
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Çok heceli kelime gövdeleriyle bazı eklerin sonunda bulunan “ı, u, ü” sesleri “i” sesine dönüsmektedir.25 Herhangi bir nedene bağlanması oldukça güç olan bu “i” sesini tercih etme olayında, Kuzeydoğu Grubu ağızları Doğu Grubu ağızlarına göre daha istikrarlıdır.26
Batı Grubu Ağızları	Çok heceli kelimelerin sonundaki “ı- u- ü” ünlülerinin “i” ünlüsü ile karşılanması hadisesine rastlanmaz.
Gaziantep Çepni Ağzı	Çok heceli kelimelerin sonundaki “ı- u- ü” ünlülerinin “i” ünlüsü ile karşılanması hadisesine rastlanmaz. Sadece bir örnekte kalın-dar-yuvarlak “u” sesinin ince-dar-düz “i” sesine dönüştüğü tespit edilmiştir. āoŋsu > āoŋsi.

 

2.1.6. Alınma Kelimelerde Ünlü İncelmesi ile Meydana Gelen Uyum Değişmesi

Doğu Grubu Ağızları	Kalın ünlü bulunan alıntı kelimelerin muhtemelen “_, ḥ, ġ, ayın” ünsüzlerinin etkisiyle ince ünlülü hale geldiği belirtilmistir.27
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Alınma kelimelerde muhtemelen “_, ḥ, ġ, ayın” ünsüzlerinin etkisiyle ünlü incelmesi kısmen görülmektedir.28
Batı Grubu Ağızları	Alınma kelimelerde ünlü incelmesi ile meydana gelen uyum değişmesi görülmemektedir.
Gaziantep Çepni Ağzı	Alınma kelimelerde ünlü incelmesi ile meydana gelen uyum değişmesi görülmemektedir.

 

2.1.7. İlk Hecede Bulunan Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi

Doğu Grubu Ağızları	İlk hecede bulunan yuvarlak ünlülerin düzleşmesi hadisesi görülmemektedir.29
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Belirli bazı kelimelerin ilk hecelerindeki yuvarlak ünlüleri düzlestirir.30
Batı Grubu Ağızları	İlk hecede bulunan yuvarlak ünlülerin düzleşmesi hadisesi görülmemektedir.31
Gaziantep Çepni Ağzı	İlk hecede bulunan yuvarlak ünlülerin düzleşmesi hadisesi görülmemektedir.

 

2.1.8. Ek Ünlülerinde Meydana Gelen Yuvarlaklaşmalar

Doğu Grubu Ağızları	Bu ağızlarında yaygın olmayan bu hadiseye ancak bazı alt gruplarda rastlanmaktadır.32
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Bu yuvarlaklaşma hadisesi, bölgenin tamamına hakim olan düzenli ve kurallı yuvarlaklaşma hadisesinin bir uzantısıdır. Bu yuvarlaklaşma hadisesi düzlük-yuvarlaklık uyumunu bozmaktadır. Bu ağızlarda sözcük içindeki ünlü ne olursa olsun yuvarlaklaşan ek ünlüsü kalındır.33
Batı Grubu Ağızları	Bu ağızlarında yaygın olmayan bu hadiseye ancak bazı alt gruplarda rastlanmaktadır.34
Gaziantep Çepni Ağzı	Gaziantep Çepni Ağzında ek ünlülerinde yuvarlaklaşmaya rastlanan bir örnek mevcuttur: gittünçe. Bunun dışında düzlük-yuvarlaklık uyumsuzluğuna neden olacak bir yuvarlaklaşma görülmemektedir.

 

2.1.9.Ünlü-Ünsüz Uyumsuzluğu

Doğu Grubu Ağızları	Ünlü-ünsüz uyumsuzluğuna ancak bazı alt gruplarda rastlanmaktadır.35
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Önde boğumlanan ünsüzlerin yanında kalın veya yarı kalın, arkada boğumlanan ünsüzlerin yanında ince veya yarı kalın ünlülerin bulunması ünlü-ünsüz uyumsuzluğuna neden olmaktadır.36
Batı Grubu Ağızları	Ünlü-ünsüz uyumsuzluğuna ancak bazı alt gruplarda rastlanmaktadır.37
Gaziantep Çepni Ağzı	Ünlü-ünsüz uyumsuzluğuna genellikle rastlanmamaktadır. Ancak özellikle “deriḳ” kelimesinde böyle bir uyumsuzluk görülmektedir. Önde boğumlanan, ince “i” ünlüsünden sonra arka damakta boğumlanan, kalın “ḳ” ünsüzünün gelmesi ünlü-ünsüz uyumsuzluğuna neden olmaktadır.

 

2.1.10. Arka ve Orta Damak Geniz Ünsüzü “ŋ” nin Korunması veya Kaybolması

Doğu Grubu Ağızları	“ŋ” ünsüzünün korunmadığı ve bu sesin yerini “n” dış ünsüzünün aldığını görürüz. Doğu Grubu ağızları içerisinde “ŋ” ünsüzünü koruyan ve bu ağız bölgesi içerisinde farklılık gösteren alt ağız grupları da bulunmaktadır.38
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	“ŋ” ünsüzü korunmamış ve yerini “n” dış ünsüzüne bırakmıştır.
Batı Grubu Ağızları	“ŋ” sesi korunmuştur. Bu sesin duyulma şiddeti bölge genelinde farklılık göstermektedir.39 ŋ ünsüzünü korumayan Rumeli ağızlarının uzantısı olan İstanbul ağzının etkisiyle, Batı Grubu ağızlarından Bursa ve İzmit’in ova ağzı kısmen etkilenmiş ve ŋ ünsüzü diş ünsüzü “n”ye dönüsmüstür.40 ŋ sesinde görülen diğer ses değişmelerini şu şekilde sıralamak mümkündür: ŋ > g, ŋ > ğ, ŋ > ğ > 0 (“ğ” sesinin ses değerini geniz ünlüsü yüklenir.), ŋ > y41, ŋ > g > ğ > v42 değişimleri görülmektedir.
Gaziantep Çepni Ağzı	“ŋ” ünsüzünün korunduğu pek çok örnek bulunmaktadır: onuŋ, āoŋşu, deŋişmmn, puŋara, bacımıŋ, öŋünde, baŋa, gümüşpıŋar, başpıŋar, şeyiniŋ, deŋişdi, göŋül, öŋünü, ederseŋiz, onuŋ, doŋanan, biŋ. Ayrıca Gaziantep Çepni Ağzında ŋ > g > ğ ve n > n;g > n;y değişimlerinin de örnekleri sınırlı da olsa bulunmaktadır: yüŋünü > yüğünü, deŋis- > den;yişiy_.

 

2.1.11. Ön Damak Ünsüzü “g”nin İki Ünlü Arasında ve Hece Sonunda Korunması

Doğu Grubu Ağızları	Ön damak ünsüzü “g”nin sızıcılaşmayıp, patlayıcı ünsüz olarak korunması bu ağız grubunu diğer ağız gruplarından ayırır.43
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	“g” ünsüzü sızıcılaşarak “ğ, v, y” ünsüzlerine dönüsür.44
Batı Grubu Ağızları	“g” ünsüzü sızıcılaşarak “ğ, v, y” ünsüzlerine dönüşür.45
Gaziantep Çepni Ağzı	Genel eğilin “g” ünsüzünün sızıcılasarak “ğ” ya da “y” ünsüzüne dönüsmesi yönündedir. “g” Ünsüzünün Sızıcılaşarak “ğ” Ünsüzüne Dönüştüğü Örnekler: sulucaāarahöyüğe, geyimlüğüne. “g” Ünsüzünün Sızıcılaşarak “y” Ünsüzüne Dönüştüğü Örnekler: eglen- > eylenir, begen- > beyenmler, dügün > düyünü, ögüt- > üyüdürdük, tegül > deyil. “g” ünsüzünün sızıcılaşarak “ğ” ünsüzüne dönüştüğü örnekler de bulunmaktadır. Bu örneklerin bazısında iki ünlünün yan yana gelmesi ünlü uzunluğu olusturmus, bazısında ise iki ünlü ayrı ayrı farkedilebilirliğini korumuştur: kıroglunda > ḳırōlunda, baglı > bālı, dügün > dü;ün, tegül > de;il. “g” ünsüzünün sızıcılaşmadan korunduğu bazı örnekler de mevcuttur: so;uga, büyüginen, topragınan.

 

2.1.12. Belirli Bazı Kelimelerde Ön Ses “y” Ünsüzünün Düşmesi

Doğu Grubu Ağızları	İlk hecesinde dar ünlü bulunan belirli bazı kelimelerde kelime basındaki “y” sesinin düşmesi hadisesine rastlanır.46
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Belirli bazı kelimelerde ön ses “y” ünsüzünün düşmesi hadisesine rastlanmaz.47
Batı Grubu Ağızları	Belirli bazı kelimelerde ön ses “y” ünsüzünün düşmesi hadisesine rastlanmaz.48
Gaziantep Çepni Ağzı	Belirli bazı kelimelerde ön ses “y” ünsüzünün düşmesi hadisesine rastlanmaz.

 

2.1.13. Patlayıcı Ünsüzlerin İkizleşmesi

Doğu Grubu Ağızları	Sıklıkla gördüğümüz bu ikizleşme hadisesi, özellikle sayı isimlerinde istisnasız hale gelmektedir.49
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	İkizleşme hadisesi sistematik bir biçimde görülmez.
Batı Grubu Ağızları	İkizleşme hadisesi sistematik bir biçimde görülmez.
Gaziantep Çepni Ağzı	İkizleşme hadisesi sistematik bir biçimde görülmez.

 

2.1.14. Belirli Bazı Ünsüzlerin Kelime İçinde Yer Değiştirmesi

Doğu Grubu Ağızları	Yer değiştirme hadisesine rastlanır. Ancak Doğu Grubu ağızlarında görülen g(ğ)-r ve p-r ünsüzleri arasındaki yer değiştirme bu ağızlar için ayırt edici niteliktedir.50
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Yer değiştirme hadisesine rastlanır.
Batı Grubu Ağızları	Yer değiştirme hadisesine rastlanır
Gaziantep Çepni Ağzı	Yer değiştirme hadisesine rastlanır. Doğu Grubu ağızları için ayırt edici nitelikte olan g-r, p-r değişimi Gaziantep Çepni Ağzında da görülür. Bunun yanında, su sesler arasında da yer değiştirme hadisesine rastlanmıştır: gr > rg : dorgudan, urāastım. / pr > rp : torpaḳla. / kş > şk : eşkili. /rv > vr : devrişin. /pl > lb : çılbaḳ. / lf > fl : küfletine.

 

2.2.Sekli Bilgisi

 

2.2.1. Teklik 1., 2. ve 3. Şahıs Zamirlerinin Yönelme Hali Çekimindeki Değişmeler

Doğu Grubu Ağızları	Yönelme hali eki almış olan teklik şahıs zamirleri iki farklı yapıda karsımıza çıkar. Bunlardan birisi; iki ünlü arasındaki “n” ünsüzünün düşerek yerini “h” veya “ğ” ünsüzüne bırakması ya da kelime sonunda “n” sesi ortaya çıkması seklindedir. Diğeri de, kalın ünlülerin ince ünlüye dönüşmesi seklindedir. Bu değişiklik sadece 1. ve 2. Teklik şahıs zamirlerinde gerçeklesir.51
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	İki ünlü arasındaki “ŋ” sesinin “ğ” sesine dönüşmesi ile “bağa, sağa” şeklinde bir kullanımın veya “ğ” sesinin de düşmesiyle “ba, sa” seklinde bir kullanımın ortaya çıktığı görülür.52
Batı Grubu Ağızları	“ŋ” sesinin yaygın olarak kullanımına bağlı olarak baŋa, saŋa sekli yaygındır.53
Gaziantep Çepni Ağzı	Ahmet Günsen, Gaziantep Ağzına ait sekil bilgisi özelliklerini verdiği makalesinde; Eski Türkçe döneminde zamir tabanında bulunan n sesiyle, yönelme hali eki olan – gA’nın birleşmesiyle ortaya çıkan n;g sesinin düşmesi sonucunda ünlülerde uzama veya diftong hadisesinin meydana geldiğini anlattıktan sonra bu özelliğin Gaziantep Ağzının belirgin morfofonetik özelliklerinden birisi olduğunu ifade eder.54 Gaziantep Çepni Ağzında “bana, sana, ona” kullanımı yaygın olmakla beraber, arka damak ŋ’si kullanıldığından baŋa, saŋa kullanımı da görülmektedir. “n” ünsüzünün düşüp iki ünlünün yan yana geldiği örnekler de nadir de olsa bulunur: ba;a, sa;a.

 

2.2.2. “öyle” ve “böyle” Kelimelerindeki Ses Değişmeleri

Doğu Grubu Ağızları	Bu kelimelerdeki “y” ünsüzünü düşmüş, ortaya çıkan uzunluk da ortadan kalkmış, kelimeler “÷le”, “b÷le” sekline gelmistir.55
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	“y” ünsüzü korunmustur.56
Batı Grubu Ağızları	“y” ünsüzü korunmustur.57
Gaziantep Çepni Ağzı	“öyle” ve “böyle” kelimelerinin çeşitli kullanımlarına rastlamaktayız. “böyle” kelimesinde “ö” ünlüsünün düzleştiği ya da yarı düzleştiği ve “y” ünsüzünün korunmaya devam ettiği örnekler bulunmaktadır: beyle, bȩyle, eyle, ȩyle. “y” ünsüzü düsen ve telafi uzunluğu da ortadan kalkmış olan bir örneğe de rastlarız: böle. “y” ünsüzünün düştüğü diğer örneklerde ise uzunluk ilk ünsüzde görülmektedir: bule, ule. “y” ünsüzünün düştüğü bazı örneklerde uzunluğu yüklenen ünsüz düzleşmiştir: bdle, dle. “y” ünsüzünün düştüğü bazı örneklerde uzunluğu yüklenen ünsüz darlaşmıştır: ıle.

 

2.2.3. Zamir Kökenli Çokluk 2. Şahıs Eki ile Bildirme Ekinin Yapısı

Doğu Grubu Ağızları	Zamir kökenli çokluk 2. şahıs eki ve bildirme eki –sIz seklindedir.58
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Zamir kökenli çokluk 2. şahıs eki ve bildirme eki –sInIz, -sUnUz şeklindedir.59
Batı Grubu Ağızları	Zamir kökenli çokluk 2. şahıs eki ve bildirme eki –sIŋIz, -sUŋUz şeklindedir.60
Gaziantep Çepni Ağzı	Günsen, çalışmasında haber ve dilek kiplerinde teklik ve çokluk 2. şahıs eklerindeki n sesinin arka damak n’si (ŋ) olduğunu ifade etmiştir. Gaziantep Ağzında hem zamir kökenli hem iyelik kökenli teklik ve çokluk 2. şahıs eklerinde eklerin arka damak n’siyle (ŋ) söylenen sekli kullanılmaktadır.61 Gaziantep Çepni Ağzında bu ekin –sIŋIz sekline de, yazı dilinden etkilenmiş sekli olan –sInIz sekline de rastlamak mümkündür: alabilirsiŋiz, alırsınız.

 

2.2.4. Çokluk 2. Şahıs İyelik Eki ile İyelik Kökenli Şahıs Ekinin Yapısı

Doğu Grubu Ağızları	Damak ünsüzü “ŋ” düşmesi bunun yanında ek ünlüsünün Sart kipi ve görülen geçmiş zaman kip eki ile kaynaşması sonucu “-z” seklinde ortaya çıkmıştır. Doğu Grubu ağızlarında ŋ > ğ ve n > y değişmesinin görüldüğü ağızlarda –ğIz ve –yIz şekilleri de görülmektedir.62
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	“ŋ” damak ünsüzü yerine “n” diş ünsüzü kullanılmaktadır. Ağız grubunun tamamına hakim olan yuvarlaklaşma eğiliminin ek ünlüsüne etkisi dışında yazı dilindeki kullanımdan pek farklı değildir.63
Batı Grubu Ağızları	Ekin damak ünsüzü “ŋ” yi korumuş sekli kullanılmaktadır64
Gaziantep Çepni Ağzı	“ŋ”li şekiller kullanılmakta olsa da yazı dilinin etkisiyle “n” ünsüzü kullanılan şekiller de yaygındır. hoşgeldiŋiz, dediŋizi, dediniz.

 

2.2.5. Şimdiki Zaman Ekinde Meydana Gelen Ses Değişmeleri

Doğu Grubu Ağızları	Şimdiki zaman ekinin ünlüsü ve yardımcı ünlüsü ince (nadiren kalın), düz ve dardır.65
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Şimdiki zaman ekinin ünlüsü ve yardımcı ünlüsü ince, yuvarlak, dar veya ince, düz, dardır.66
Batı Grubu Ağızları	Şimdiki zaman ekinin ünlüsü; kalın (nadiren ince), yuvarlak ve genistir.67
Gaziantep Çepni Ağzı	Gaziantep Ağzında şimdiki zaman eki için üç ayrı kullanım olduğu ifade edilmiş; bunlardan –I, -U, -m, Ū ve –yIr, -yUr şekillerinin bölgedeki Barak Türkmenleri ’ne ait şekiller olduğu belirtilmistir.68 Gaziantep Ağzında kullanılan bir başka sekil olan –(I)y, -(U)y ise Gaziantep Çepni Ağzıyla ortaklık göstermektedir.69 Gaziantep Çepni Ağzında şimdiki zaman ekinin ünlüsünün kalın, yuvarlak ve geniş olduğu örneklere rastlanmaktadır. Bu örneklerin sayıca ince, düz, dar veya ince, yuvarlak, dar örneklerden az olması; bu örneklerin karakteristik kullanımı değil, yazı dilini temsil ettiğini gösterir. Gaziantep Çepni Ağzında görülen şimdiki zaman eki; ince (nadiren kalın), düz, dar ünlülü veya kalın, yuvarlak, dar ünlülüdür. İnce, Düz ve Dar Ünlülü Şekiller: oturuyim, yāmiy, yıḳıyi, diyi, diy, ḳullaniyik, veriyik, diyiz, ġurudiyik, vermk, diyilar, oliysin, bilmiysin. Kalın, Düz ve Dar Ünlülü Şekiller: anıyım, yapmıy, ḥatırlıyıḳ, ġonuşayıḳ, alıyılar. Kalın, Yuvarlak ve Dar Ünlülü Şekiller: duruyu, tanımıyuḳ.

 

2.2.6. Duyulan GeçmişZaman Ekinin Tek Şekilli Olması

Doğu Grubu Ağızları	Bu ekin ek ünlüsü, ince, düz, dar şekilli olarak kullanılmaktadır. Bu ağızların genel eğilimini bozan ünlü uyumuna giren şekiller bulunsa da bunlar yazı dilinin etkisidir.70
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Görülen geçmiş zaman eki tek şekillidir. Bu ağız grubunda ek ünlüsü, sadece ince, düz, dar sekillidir.71
Batı Grubu Ağızları	Ek, kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık uyumlarına girer, çok sekillidir.72
Gaziantep Çepni Ağzı	Görülen geçmiş zaman eki çok şekilli olarak karsımıza çıkar: yaḳaladmış, sürmüş, ḳorḳmazluymuş, çokmuş, d÷rlermiş, beyenmişsin, almışım, yo;umuş, almıs, āalmışlar.

 

2.2.7. Teklik ve Çokluk 1. Şahıs Emir Eklerinde Ses Değişmeleri

Doğu Grubu Ağızları	–AlIm olan teklik 1. şahıs emir eki; -ım /-im /-÷m sekline dönüşmüştür. Çokluk 1. şahıs emir eki –AlIm ise nadir kullanılmaktadır. İstek eki –A emir eki fonksiyonunu yüklenmiş durumdadır.73
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Teklik 1. şahıs emir ekinin –AyIm sekliyle, çokluk 1. şahıs emir ekinin de –AlIm sekliyle yazı dilinden pek uzaklaşmadığı görülür.74
Batı Grubu Ağızları	Emir ekleri hece kaynaşmasıyla yazı dilinden uzaklaşmışlardır. –ayın /-eyin sekli –en / -an, ayım /-eyim sekli de –im halini alır. Bazı örneklerde ek ünlüsünde uzunluk görülür. Bunun sebebi hece kaynaşmasının tamamlanmamış olmasıdır. Bu durumda ek ünlüsü telafi uzunluğu tasır.75 –alım/-elim olam çokluk 1. şahıs emir eki de hece kaynaşması ile –am/-em seklinde görülmektedir.76 İstek eki –a /-e de çokluk 1. şahıs emir eki görevinde kullanılabilmektedir.77
Gaziantep Çepni Ağzı	Gaziantep Ağzında da teklik 1. şahıs emir eki -(I, U)ym veya –Im şeklinde kullanılmaktadır.78 Gaziantep Çepni Ağzında teklik 1. şahıs emir eki hece kaynaşması sonucu –im sekline dönüşmüştür: kitli;im, örti;im, yiyim, olíyim, gitmiyim. Çokluk 1. şahıs emir eki olarak –alım kullanımına rastlansa da genellikle istek eki –a / -e’nin emir fonksiyonunda da kullanıldığı görülür: gėdelim, alaḳ, yėyek, içek, ġaḳak, bulaḳ

 

2.2.8. İstek Eki -a/-e’ nin İşleklik Derecesindeki Farklılıklar

Doğu Grubu Ağızları	İstek eki -A bütün şahıslarda işlek olarak kullanılmaktadır.79
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Bu ek yerini Sart ve emir eklerine bırakmıştır. Sadece bazı kalıplaşmış ifadelerde kullanılmaktadır.80
Batı Grubu Ağızları	Batı Grubu ağızlarının bir kısmında çokluk 1. şahısta işlek olarak Kullanılmaktadır.81
Gaziantep Çepni Ağzı	Gaziantep Ağzında bütün şahıs çekimlerinde yasamakta olan ek, özellikle çokluk 1. şahıs çekiminde işlek olarak kullanılmaktadır.82 Gaziantep Çepni Ağzında örneği sadece çokluk 1. şahısta görülür. Bu ekin emir eki fonksiyonunu da karşılayacak şekilde kullanıldığı görülmektedir: alaḳ, y÷yek, āaḳaḳ, bulaḳ. Teklik 3. şahısta ve yanlızca istek fonksiyonunda kullanıldığı bir örneğe rastlanmıştır: ayírmíya.

 

2.3.Söz Dizimi

 

Soru Cümlesinin Vurgu ile Kurulması

Doğu Grubu Ağızları	Soru eki kullanılmadan cümlenin son kelimesinin son hecesine vurgu yapılarak cümleye soru anlamı katılmaktadır.83
Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Soru anlamı soru eki veya ilgili soru zamirleriyle kurulur.84
Batı Grubu Ağızları	Soru anlamı soru eki veya ilgili soru zamirleriyle kurulur.85
Gaziantep Çepni Ağzı	Soru anlamı soru eki veya ilgili soru zamirleriyle kurulur.

 

Sonuç

 

Gaziantep Çepni Ağzını ana ağız gruplarıyla karşılaştırdığımızda, Batı Grubu Ağızları içinde değerlendirebileceğimizi görürüz. Batı Grubu ağızlarının alt ağız grupları içinde ise, Gaziantep Ağzı’nında içinde bulunduğu VII. Grup içinde değerlendirebiliriz.

Gaziantep Çepni Ağzını VII. Alt Gruba dahil etmemizin nedeni; “öyle-böyle” kelimelerinin “y” ünlüsünü korumadığı örnekler barındırması ve şimdiki zaman ekinin dar ünlülü şekillerinin karakteristik özelliği olmasıdır.

Gaziantep Çepni Ağzını, Ana Ağız Gruplarıyla yaptığımzı karşılaştırmanın sonucunda söyle bir tablo elde edebiliriz.

 

	Doğu Grubu Ağızları	Kuzeydoğu Grubu Ağızları	Batı Grubu Ağızları	Gaziantep Çepni Ağzı
Alınma Kelimelerdeki Uzun Ünlülerin Normal Süreli Ünlüye Dönüşmesi	padişah	padişah	padişah	dāne
Kalınlık-İncelik Bakımından Ünlü Benzeşmesi	heber var idi	heber var idi	habar varıdı	bayaz var ımış
Kök ve Ek Ünlülerinde Meydana Gelen Sebebi Belli Olmayan Kalınlaşmalar	söyle ettin	söyle ettun	söyle ettiŋ	söyle ettim
Kök ve Ek Ünlülerinde Meydana Gelen Sebebi Belli Olmayan İncelmeler	āız /ġız yanında	ḳiz yanınde	āız yanında	āız yanında
Çok Heceli Kelimelerin Sonundaki “ı, u, ü” Ünlülerinin “i” Ünlüsü ile Karşılanması	buni	buni	bunu	bunu
Alınma Kelimelerde Ünlü İncelmesi ile Meydana Gelen Uyum Değişmesi	herp	herp	harp	hayvan
İlk Hecede Bulunan Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi	çocuh	çecuḳ	çocu_	çocuḳ
Ek Ünlülerinde Meydana Gelen Yuvarlaklaşmalar	adamın	adamun	adamın	adamın
Ünlü-Ünsüz Uyumsuzluğu	balıǁ	baluḳ	balıḥ	aylıḳ
Arka ve Orta Damak Geniz Ünlüsü “ŋ”nin Korunması veya Kaybolması	evin	evin	eviŋ	onuŋ puŋara āoŋşu
Ön Damak Ünsüzü “g”nin İki Ünlü Arasında ve Hece Sonunda Korunması	dügün	düğün	düğün	beğendü; ün deyil
Belirli Bazı Kelimelerde Ön Ses “y” Ünsüzünün Düşmesi	ilan	ilan / yılan	yılan	yüzük yirmi yıldızeli
Patlayıcı Ünsüzlerin İkizleşmesi	sekkiz	sekiz	sekiz	sekiz
Belirli bazı Ünsüzlerin Kelime İçinde Yer Değiştirmesi	torpaǁ_	topraḳ	topraǁ_	torpaḳ eşkili
Teklik 1., 2. ve 3. Şahıs Zamirlerinin Yönelme Hali Çekimindeki Değişmeler	bahan / bene	bağa / ba	baŋa	bana baŋa ba;a
“öyle”, “böyle” Kelimelerinde Ses Değişmeleri	èle	öyle	öyle	ēle ule ǖle ȩyle
Zamir Kökenli Çokluk 2. Şahıs Eki ile Bildirme Ekinin Yapısı	seversiz burdasız	seversiniz burdasınız	seversiŋiz burdasıŋız	alabilirsiŋiz alırsınız
Çokluk 2. Şahıs İyelik Eki ile İyelik Kökenli Şahıs Ekinin Yapısı	babaz	babanız	babaŋız	dedmŋizi
Şimdiki Zaman Ekinde Meydana Gelen Ses Değişmeleri	geliyèr gelèr	geliyèr geliyir geli	geliyor geliyo geli	anıyım diyi duruyu
Duyulan Geçmiş Zaman Ekinin Tek Şekilli Olması	varmış / varmiş	varmiş	varmış	dèrlermiş almışım çokmuş
Teklik ve Çokluk 1. Şahıs Emir Eklerindeki Ses Değişmeleri	baǁım	baḳayım	baḳıyım	yiyim gitmiyim gèdelim
İstek Eki –a / -e’nin İşleklik Derecesindeki Farklılıklar	giden gidek	- -	- gidek	ayírmíya yèyek
Soru Cümlesinin Vurgu ile Kurulması	geldin?	geldin mi?	geldin mi?	gelebilicin mi?

 

 Kaynaklar

_ ATALAY Besim, Divanü Lûgat-it Tercümesi I.Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1998.

Gaziantep Çepni Ağzının Türkiye Türkçesi Ana Ağız Gruplarını Belirleyen Özellikler Bakımından Değerlendirilmesi 203

 

_ BOSTAN M. Hanifi, “Anadolu’da Çepni İskânı”, Türkler, C: VI, Yeni Türkiye Yayınları,

Ankara 2002, s. 299-311.

 

_ BOZ Erdoğan, “Afyonkarahisar ve Yöresi Ağızları Üzerine Bir Tasnif Denemesi”, Türkiye

Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri 25-30 Mart 2008 Şanlıurfa, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2009.

 

_ GÜLSEVİN Gürer, “Anadolu Ağızlarında Etnik (Boysal) Özellikler ve Çepni Ağızları Üzerine”,

Turkish Studies / Tükoloji Araştırmaları, ISSN: 1308-2140, Volume 4 Issue 3, 2009, s. 1067- 1080, www.turkishstudies.net.

 

_ GÜNSEN Ahmet, “Gaziantep Ağzının Sekil Bilgisini Belirleyen Temel Özellikler”, Turkish

Studies / Türkoloji Araştırmaları, ISSN: 1308-2140, Volume 4 Issue 3, 2009, s. 1081-1123,

www.turkishstudies.net.

 

_ İMER Kâmile, “Türkçe’nin Ağızlarının Sınıflandırılmasında Temel Alınan Ölçütler”, Türkçenin

Ağızları Çalıştay Bildirileri, Haz.: A. Sumru Özsoy-Eser E. Taylan, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2000, s. 5-16.

 

_ KARAHAN Leylâ, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara

1996.

 

_ KORKMAZ Zeynep, “Anadolu Ağızlarının Etnik Yapı İle İliskisi Sorunu”, Türk Dili

Araştırmaları Yıllığı Belleten, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1971, s. 21-32.

 

_ SÜMER Faruk, Çepniler Anadolu’nun Türk Yurdu Haline Gelmesinde Önemli Rol

Oynayan Oğuz Boyu, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1992.

 

_ SAHİN Halil İbrahim, Balıkesir Çepni Kültürü, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir 2004.

 

 

Ek: Örnek Metinler

 

Adı Soyadı: Temam Çevik.

Doğum Tarihi ve Yeri: 1943 / Köseler.

Eğitim Durumu: Okur-yazar değil.

Mesleği: Ev Hanımı.

 

Çocuklara Konan İsimlere Yüklenen Fonksiyonlarla İlgili

iste ġızımız çoḳ olmuş temam demişler gene olmadı, döndü var, yeter var, temam var. Yedi bacıydıḳ. biri öldü geçen sene altı bacıyıḳ.

O zamanda işte ġasın deller. beyle u dodūḳları zaman elbise ėtmezler evden. ḳonu ġoŋşu eder yedi sene elbiselerĩni çocuḳların. ondan sōna ḳalır. iste çocūmuza evden giymesin de ġāsın diye, eski gelenek. eyle de vardı evelden vardı da sindi yoḳ. beyle bi ġazana das ġollarmıs. o dası ġazanda bisirdik dellermiş, çocugu bişiriyik dellermiş. işte ondan sōna çocuga biráz bi şeyler afsunnar falan edellermiş, ölmezmis çocuḳ.

 

Çeyiz

bi ġat yataḳdı bir iki taná kilim dėrdik, ḥalı malı yo;udu bizim günümüzde. benim ḳaynanam doḳurdu ben de gendimden alıştım beyle kirkit dėrlerdi. beyle el kibi bir şėy vura vura beyle doḳurduḳ. evlere sererdik sōna ḥalı adat oldu. şindi kimse yapmıy. terçi bükerdik, beyle iplikldni ḥayvannarın yüğünü ḥayvannan getirirdik beyle elimize sarardıḳ, terçiye ḳorduḳ búkerdik.

naḳıs işler, işte elbiselerni gendi elinne diker, mekine falan yo;udu el işi , el işi yapallardı. _yle ġāḳaḳ da terzi bulaḳ falan yo;udu, herkes giysisini gendi dikerdi. ḳızlar da işte bir iki sene önce büyük ġız oldu mu yapallardı ceyizlerini ḥazırlar ġorlardı.

 

Adı Soyadı : İmam Aslan.

Doğum Tarihi ve Yeri : 1923 / Köseler.

Eğitim Durumu : Okur-yazar.

Mesleği : Çiftçi.

 

Evler

bu evi yaptıralı yetmiş sene oldu. bu tahtaları antepde biçtirdim, getirdim, tahta biçellerdi. bu ev daha eveli daşdan yapardıḳ. evi daşdan yapardıḳ. evi tek tek daşdan üzerine merteg ; atardıḳ. Dada ormandan keser getirir. onu beyle döşerdik. daşın üstüne ormandan da dal keser getirirdik. o dalı basardıḳ üstüne, tekrar onu da torpaḳla atardıḳ. ġara daşdan lōv yapardıḳ. daha o lōv burda. onnan işte bunnan. atmış yetmiş sene evel attım ıdı şimdi çıḳmış dışarı çıḳarmışlar. o topragın üstüne topragı berkidirdi. saman atardıḳ beyle topra;ın üzerine onnan da lovladomunnan aynı beton ḳımı olurdu, hiç su geçmezdi. sōna bu ha böyle bir evde otururdum, otururduḳ. zamanımızda şurdan şöyle bir delik delerdik, paca. burıya orta yere de bir ocaḳ çevirirdik. daşdan, çamırdan yapardıḳ. orda ataş yaḳardıḳ. çırá yoḳ, ḳaz yoḳ, lamba yoḳ, ataşı yaḳardıḳ. onun ışı;unda otururduḳ. öyle yaşardıḳ, duman dolardı, bu a;açlar beyle ḳaralırdı, öyle yaşardıḳ. çamır eder ḳadınnar duvara çarpardı, biraz düzlerdi topragınan öyle otururduḳ iste. malnan urġaşırdıḳ işte, topragınan urġaşırdıḳ. ekin ekerdik, noḫut ekerdik, būday ekerdik, mercimek. bunnarı yolardıḳ. bunu döymeye öküzü ġoşardıḳ. iki öküzü boyunduruḳ bālardıḳ. boyunnarın ikisine gem yapdırırdıḳ táhtadan gem, táhtadan ġalın táhtadan. ona da daş çaḳardıḳ gözlerine. onnan o sapı öküz dolanır, üstüne de biner, dolandırır, ufādırdıḳ. ufānı da onnan yı;ardıḳ. yabaynan bi de savurması vardı onun. tenėyi aralaştırmıya bunnarnan tenesini aralaştırmıya, bunnarnan urġaşırdıḳ. e işte zorluḳtu eski işlerimiz.

 

Adı Soyadı : Serife Yılmaz.

Doğum Tarihi ve Yeri : 1928 / Sarılar.

Eğitim Durumu : Okur-yazar değil.

Mesleği : Ev hanımı.

 

Çepni Köyleri

gözüböyüke ḳuzuyatā diller, ḥasanōlu ondan ileli gettin mi elif köyü, o çepni ddl. ḥasanōludan öte başḳa çepni köyü yoḳ. ġarasu var şurda suyun arḳası gümüşpıŋar var, başpıŋar var, dipçepni var. Bu köy, bu köy, milelis burayı çepni déller. oráye hā bizlerden de oranın adları ayrı, onnar kürt, bizler türkük ġızım

Eski Günler

 

evel bizim köylerde ġızları oḳutmazlardı gözü açılır diye. ben bir ġızım vardı. şimdi bu oḳusa çoḳ ġafalıydı, oḳula ġodum, üçten geri çıḳdı. bi anam vardı olmaz oláy. hū mektıp yazar, istanbuna falan dėrlerdi. baḳ ġafasızlıḳ iste ġafa mı var. ġızcāzımı yarım çıḳarttım. ġız anam dur o ġız oḳusun dedim de anam oḳutturmadı.

 

Adı Soyadı : Hüseyin Yıldırım.

Doğum Tarihi ve Yeri : 1950 / Kuzuyatağı.

Eğitim Durumu : İlkokul mezunu.

Mesleği : Çiftçi.

 

Evlilik Hakkında

eyle şey var. esás göŋüllü de daha çoḳ ayrılıḳ oliyi. o görücü usulü diyi şey var bunun şeyi var istastikde. görücu usulu meselá anan baban tecribeli oliyi, yaşlanmıs. onlar beyenmler, alıysin faġat sen ġaralı sen verdin mi küçükken veriliyi ġaral, on bes on yedi yaşında. o ġaralı o gencin o anki ġonuşma tarzına filan filan aldanıp ona aşıġ ; oliysin. bu ilerde evlülın sadece ġonuşminen ddl. evlendin mi geçinebilmek. evlenmezden evvel birbirimize çoḳ Tatliyik, birbirimizi çoḳ seviyik, sayıyik de evlendmn zaman, yük bindm zaman. o zaman yaşam, geyinmek, çaba, ġazanmaḳ, yuva ġurmaḳ, evin var mı yoḳ mu, evin eksiyi noḳsanı var mı iş ciddiye geldm zaman ġonuşmalar, davranışlar de_;yişiy_. ḥadi dili çoḳ datlı olur beceriksiz olur.

 

Adı Soyadı : Hüseyin Kurt.

Doğum Tarihi ve Yeri : 1958 / Hasanoğlu.

Eğitim Durumu : İlkokul Mezunu.

Mesleği : Bakkal.

 

Cenaze Adeti

cenaze oldu mídí işte gideller, defn ; ideller. ben küskün de ben şunun cenazesine gitmiyim demezler. en azından mezara giderler, evine gitmezler. mezara gider, defn ; ider, ondan sōna gelir evine baş sālı diler. orda bizim orda cenaze gömüldükten sōna sa;ipleri dururlar kenara, herkės baş sālını diler. ondan sōna evine giden gider, gitmėyen de gitmez yāni. ikram pek olmaz yāni. önce olurdu şindi onu bıraḳtılar. cenaze oldū zaman öbür ġomşuları yemek yapar getirillerdi. şindi o adetler ḳaḳtı. şindi cenaze sābı yapıyi hep. köyün ortaḳ şeyleri var, masası, sandalyesi var. adam alıyi götürüyü işte, gelen misafirlerini a;ırlıyı yāni.

 

Köyün Su Sorunu

su şöyle şimdi suyumuz aḳıyi bizim. nası aḳıyi. aşşa köynen bizim suyumuz şebekemiz aynı. Aşşa köy yüz yirmi yüz otuz ḥaná, biz burda elli ḥanayız. yirmi millar para geliyi, on millarını biz ödiyik, on millarını aşşa köy ödiyi. _ndan sōna ikinci problemde şule. onlā yirmi dört saat içiyi suyu, biz iki saat içiyik günlük. suyu bıraḳmiyler, onlā suyu açiyle_, bizim suyumuz az geliyi. gidiyik ḳaymaḳama söliyik, bilmem kime söliyik. bize yāni bu öncelm tanımiyler. ūraşacaḳ adamımız da yoḳdur dōru dürüs. Şindi onların suyu git açıḳ, bizim suyumuz şimdi ġapalı su yoḳ. niye, para geldm zaman orta;ız, suya geldm zaman dörtte bir bize suyun geliyi yāni. o şėyden biz biraz çoḳ mādur durumdayız yāni.

 

Adı Soyadı : Tahsin Yer.

Doğum Tarihi ve Yeri : 1960 / Göçmez.

Eğitim Durumu : İlkokul Mezunu.

Mesleği : Çiftçi.

 

Çepni Köyleri

burda beş, on, on iki tāne çepni köyü var bu yavuzeli civarında. unnar yarımca, dereköy, Yeniköy sıralama bule gelir. ḳayabaşı, ḳırōlunda var ġarışıḳ çepni ve sünniler ḳarışıḳ oturıylar. yuḳarı ġayabaşı var, ḳuzuyatā var, ḳarşıda sarılar, bizim köy. burda yavuzelinde bulunan bu on iki tane. arabana da balı var. arabanda dipçepni köyü dirik var. ġarababa var çepni köyü olaraḳ, başpınar var, cobur var nizibe balı çepni köyü de;il kürt köyü. bu çepni köyleri hepinin birbirine diyaloġları var, ġız alıp verirler. şimdi bizim küyümüz aslında yedi āyle burası herbiri bi tarafdan bir seyden gelme. bizim āyle mesela yeniköyden gelmeymis. Dedeler var bizim burda ġaraduttan gelmeymiş. antebin ġaradut köyü var. bi ġısmı bu erzurum tarafından gelme, bi ġısmı hacımalı köyü dirik şu ġarşıda kürt köyü ordan ayrılıp gelmá. nasısa orda heral bu kürtler çepniler ayrıymıs, çeçilmiş bure gelmisler. bu köyün temeli dört yüz yıllıḳ bu köy duydūma göre. dört yüz yıllıḳ oldūnu sulüyolar. ilk temelin atılışı dört yüz yıllıḳ. ilk iki āyle burada ġaralarnan aybaşlar. bi de ismini bu üç –āyle erken gelib ; buraya. dedelerimiz büyüklerimiz annattīna göre tabi biz bilmek de. bu çepniler ḥorasandan gelmeymiş buraya. yalız köyün de dört yüz yıllıḳ oldūnu söliylar. ilk temeli ġaç yılında atıldı kesin bilemiyorum. urfada bi köy var ġısas dirik. iki köy de biri küçük, biri çoḳ büyük. biri beş bin nüfusu var belediyelik ġısas köyü. urdan bi geçen sene bi gelin getirdik ḥanımın abisine. ḥanımı öldü ordan bi gelin getirdik. onnar yalız kürtler onnar kürt alevileri. kürt alevilerine kürtler dėrler, türk alevilerine çepniler dėrler duydūmuza göre.

 

 

1 Zeynep Korkmaz, “Anadolu Ağızlarının Etnik Yapı İle İlişkisi Sorunu”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1971, s. 22. 

2 Gürer Gülsevin, “Anadolu Ağızlarında Etnik (Boysal) Özellikler ve Çepni Ağızları Üzerine”, Turkish Studies / Tükoloji Araştırmaları, ISSN: 1308-2140, Volume 4 Issue 3, 2009, s. 1077.

3 Besim Atalay, Divanü Lûgat-it Tercümesi I.Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1998, s. 58.

4 Faruk Sümer, Çepniler Anadolu’nun Türk Yurdu Haline Gelmesinde Önemli Rol Oynayan Oğuz Boyu, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1992, s. 13.

5 Faruk Sümer, age, s. 13.

6 Faruk Sümer, age, s. 15.

7 Hanefi Bostan, “Anadolu’da Çepni İskânı”, Türkler, C: VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 307.

8 Faruk Sümer, age, s. 16.

9 Hanefi Bostan, age, s. 306.

10 Faruk Sümer, age, s. 17.

11 Faruk Sümer, age, s. 124-127.

12 Halil İbrahim Sahin, Balıkesir Çepni Kültürü, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek

Lisans Tezi, Balıkesir 2004, s. 73-74.

13 Kâmile İmer, “Türkçe’nin Ağızlarının Sınıflandırılmasında Temel Alınan Ölçütler”, Türkçenin Ağızları Çalıştay Bildirileri, Haz.: A. Sumru Özsoy-Eser E. Taylan, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2000, s. 7.

14 Kâmile İmer, age. s. 8.

15 Erdoğan Boz, “Afyonkarahisar ve Yöresi Ağızları Üzerine Bir Tasnif Denemesi”, Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri 25-30 Mart 2008 Şanlıurfa, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2009, s. 137-156.

16 Leylâ Karahan, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1996, s.2.

17 Leylâ Karahan, age, s.2.

18 Leylâ Karahan, age, s.2.

19 Leylâ Karahan, age, s.3.

20 Leylâ Karahan, age, s.5.

21 Leylâ Karahan, age, s.5.

22 Leylâ Karahan, age, s. 9.

23 Leylâ Karahan, age, s. 11.

24 Leylâ Karahan, age, s. 12.

25 Leylâ Karahan, age, s. 12.

26 Leylâ Karahan, age, s. 14.

27 Leylâ Karahan, age, s. 15.

28 Leylâ Karahan, age, s. 15.

29 Leylâ Karahan, age, s. 16.

30 Leylâ Karahan, age, s. 16.

31 Leylâ Karahan, age, s. 16.

32 Leylâ Karahan, age, s. 17.

33 Leylâ Karahan, age, s. 17.

34 Leylâ Karahan, age, s. 17.

35 Leylâ Karahan, age, s. 18.

36 Leylâ Karahan, age, s. 18.

37 Leylâ Karahan, age, s. 18.

38 Leylâ Karahan, age, s. 26.

39 Leylâ Karahan, age, s. 19.

40 Leylâ Karahan, age, s. 20.

41 Leylâ Karahan, age, s. 21.

42 Leylâ Karahan, age, s. 23.

43 Leylâ Karahan, age, s. 28.

44 Leylâ Karahan, age, s. 28.

45 Leylâ Karahan, age, s. 28.

46 Leylâ Karahan, age, s. 31.

47 Leylâ Karahan, age, s. 31.

48 Leylâ Karahan, age, s. 31.

49 Leylâ Karahan, age, s. 32.

50 Leylâ Karahan, age, s. 33.

51 Leylâ Karahan, age, s. 34.

52 Leylâ Karahan, age, s. 53.

53 Leylâ Karahan, age, s. 53.

54 Ahmet Günsen, “Gaziantep Ağzının Sekil Bilgisini Belirleyen Temel Özellikler”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları,

55 Leylâ Karahan, age, s. 36.

56 Leylâ Karahan, age, s. 53.

57 Leylâ Karahan, age, s. 53.

58 Leylâ Karahan, age, s. 39.

59 Leylâ Karahan, age, s. 39.

60 Leylâ Karahan, age, s. 37.

61 Ahmet Günsen, age, s. 1097.

62 Leylâ Karahan, age, s. 41.

63 Leylâ Karahan, age, s. 42.

64 Leylâ Karahan, age, s. 42.

65 Leylâ Karahan, age, s. 43.

66 Leylâ Karahan, age, s. 43.

67 Leylâ Karahan, age, s. 43.

68 Ahmet Günsen, age, s. 1101-1103.

69 Ahmet Günsen, age, s. 1100.

70 Leylâ Karahan, age, s. 48.

71 Leylâ Karahan, age, s. 47.

72 Leylâ Karahan, age, s. 47.

73Leylâ Karahan, age, s. 49.

74 Leylâ Karahan, age, s. 49.

75 Leylâ Karahan, age, s. 60.

76 Leylâ Karahan, age, s. 50.

77 Leylâ Karahan, age, s. 51.

78 Ahmet Günsen, age, s. 1107.

79 Leylâ Karahan, age, s. 51.

80 Leylâ Karahan, age, s. 51.

81 Leylâ Karahan, age, s. 52.

82 Ahmet Günsen, age, s. 1107.

83 Leylâ Karahan, age, s. 52.

84 Leylâ Karahan, age, s. 52.

85 Leylâ Karahan, age, s. 52.